Figuur 1: Schematische weergave van de elliptische baan van de aarde om de zon. De aarde is getekend op de posities aan het begin van de 4 astronomische seizoenen.
Winterzonnewende
De precieze baan van de aarde rond de zon is heel bepalend voor de hoeveelheid zonlicht die op het aardoppervlak valt. Omdat het weer sterk beïnvloed wordt door de hoeveelheid zonlicht, wordt de positie van de aarde ten opzichte van de zon heel nauwkeurig berekend in onze weer- en klimaatmodellen. De langste nacht, of kortste dag, luidt het begin van de astronomische winter in. De datum varieert van jaar tot jaar tussen 21 en 22 december. De scheve stand van de aardas draait het noordelijk halfrond van de zon af in onze winter waardoor wij in Nederland het minste licht ontvangen op 21 december. Dit moment wordt ook wel de winterzonnewende genoemd, het moment waarop de zon de zuidelijkste positie bereikt gezien vanaf de aarde, waardoor de zon voor ons het laagst aan de hemel staat (Figuur 1).
Figuur 2: Tijdstip van zonsopgang en zonsondergang en duur dat de zon op was voor De Bilt in 2017. Gestippelde lijnen geven het vroegste en laatste tijdstip van zonsop- en ondergang en de kortste en langste dag.
Ellipsvormige baan
De winterwende is echter niet het moment waarop de zonsondergang ook het vroegst is of de zonsopkomst het laatst. Dit komt omdat de baan van de aarde om de zon niet perfect rond is, maar ellipsvormig. De aarde beweegt sneller wanneer deze dichter in de buurt van de zon is, tijdens onze winter (Figuur 1). Door deze winterse versnelling in de baan om de zon, moet de aarde elke dag een stukje verder om zijn as draaien om de zon weer op dezelfde locatie boven zich te krijgen. Hierdoor komt de zon rond 21 december elke dag iets minder dan een halve minuut later op en gaat iets meer dan een halve minuut later onder. Gevolg is dat de laatste zonsopgang negen dagen later valt, namelijk op 30 december. Andersom valt de vroegste zonsondergang hierdoor juist eerder dan de winterwende, dit jaar op 12 december (Figuur 2). Een samengestelde foto van de zon om 12 uur genomen op een aantal dagen in het jaar laat zien hoe de zonnetijd door het jaar heen afwijkt van de kloktijd (Figuur 3).
Figuur 3: Fotograaf Giuseppe Petricca maakte een foto van de zon gedurende jaar vanaf een vaste plek in Sulmona, Italië. De figuur heet een analemma en laat de variatie van de plaatselijke zonnetijd zien ten opzichte van de kloktijd.
Viering van het licht
Duizenden jaren terug vierden veel oude culturen op deze langste nacht al de overwinning van het licht op de duisternis. Ook tegenwoordig vieren bepaalde culturen de terugkeer van het licht. Zo luiden Scandinaviërs de kerstperiode in met het Luciafeest en vieren de Iraniërs met ‘de nacht van Yalda’ de geboorte van zonnegod Mithra, volgens velen de voorloper van ons kerstfeest. Of je deze nacht nu viert met lekker eten en lichtjes, zoals de Scandinaviërs en Iraniërs, of geniet van een heerlijk lange nachtrust, een prettige nacht gewenst!
Bron: KNMI, Eveline van der Linden