Het mannetje heeft een zwarte kruin, terwijl het vrouwtje een roodbruine heeft.
De zwartkop is van kop tot staart ongeveer net zo groot als een koolmees, alleen heeft de zwartkop een kortere staart als de koolmees en heeft de zwartkop een iets zwaarder lijf. De zwartkop dankt zijn naam aan de zwarte pet op zijn kop, die alleen het mannetje draagt. Het vrouwtje heeft een roestbruine pet. Bij het mannetje is de rest van het verenkleed grijs, bij het vrouwtje grijsbruin. Een jong mannetje heeft in de winter een zwarte pet, met bruine vlekken. De zwartkop vliegt weinig en laat zich vooral horen.
De zwartkop broedt in bossen en halfopen landschappen met bomen en struiken. Leeft bij voorkeur in loof- en gemengde bossen met een rijke ondergroei van vooral bramen. Komt ook voor in parken, tuinen en andere halfopen landschappen met bomen en struiken. Zwartkoppen trekken grotendeels weg vanaf half augustus tot half oktober naar het zuidwesten, samen met Duitse en Scandinavische broedvogels. Ze overwinteren in Zuid-Engeland of het westelijk deel van het Middellandse Zeegebied: voornamelijk Spanje, Marokko en Algerije. Zwartkoppen keren in begin april terug in Nederland en steeds vaker al in maart. Doordat de winters steeds zachte en warmer worden, blijven steeds meer Zwartkoppen in ons land tijdens de winter.
De Zwartkoppen die bij ons overwinteren hebben als voordeel dat ze eerder terug kunnen zijn in hun broedgebieden dan de overwinteraars in het zuiden. Ze kunnen hun terugkeer beter plannen en de beste broedterritoria bezetten. Net als andere insecteneters schakelt deze zangvogel in de winter over op een dieet van zaden, daarom kunnen ze het in de winter uithouden. Tijdens strenge winters hebben de hier overwinterende vogels het veel moeilijker en zullen er niet veel het einde van de winter halen. Dan zijn de in het zuiden overwinterende vogels in het voordeel. Met deze kwakkelwinter is de kans groot dat dit mannetje het in ieder geval gaat redden.